Kanganga
Kimoakin kombiuta/bwaai n itoman ao te data ngkana a aki raoi mano am kombiuta, servers, tablets ao tareboon, ko a bon kabebetea riki aia mwakuri taan ioawa bwa a nang aki ti kimoai bwaai n itoman, ma a na rinnnako naba ao n kimoai data ma iai – ke aika a kona n reke irouia. Ko na katikui ni kaukia bwa e na kakai rootaki n aorakin nako te malware aika a kakaokoro – n aki kainanoa te rinnako n te intanete iroun te tia iraa.
Engae ngke ea rang n rawata te rabakau n te intanete aika a kabonganaki ngkai irouia taan ioawa, e bon bebete riki te rinnako n am systems ao data ngkana a bon karaoia inanon ana tabo am bitineti, ke a bon anai am bwai n itoman. Ngkana a aki raoi mano ana tabo am bitineti, am aobiti n mwengam ke taabo riki tabeua ake a mena iai kombiuta, e a uki kawaia taan ioawa n rinnako n te data n akea te kariaia.
A kona taan ioawa n mwantiaka bwa aongkoa ngaia suppliers – te katoto a kewe n riki bwa intinia n te IT ke taan mwakuri n te utility company. A rangi n baiti taan kimoa ni kakoroa bukin aia iango n te tai are ko kamwaneaki ke ko tabetabe iai ngkoe ke raom ni mwakuri. Aio aekakin te social engineering.
Ko kona n noori rongorongo riki i aon kamanoan bwaai n itoman ikai.
Uruakin bwaai
N aekakin bwain te bitineti ni kabane, a kakai a rotaki taian kombiuta ao bwaai n itoman ao bwai ni mwakuri n ana urubwai te urarake, te ieka ao kabuanibwai aika a karina. Ko na riai n karaoi aanga n totoko ibukin kamanoaia man taian kanganga, e na iai am katauraoi ibukin reitan am bitineti, ko na back up am data ni kabane n tabo teuana irarikin te tabo ni mwakuri ao taraia raoi bwa e na tauraoi te insurance ae e bootau ma am bitineti bwa e na kabooa mwiin bwai aika a bua.
Kawakini raoi am bwai n itoman
- Rokani mataroa ao winto
- Kawakini katotongan mwiin bwaai n taabo aika a roka ngkana e angaraoi.
- Kamanena te alarm ibukia taan kimoa, ma ana code ae e onoti ibukia taan tia mwakuri.
- Kanimwi kaibiti ke otanga ibukin winto aika a kai uruakaki.
- Kabongana te CCTV n totokoia taan kimoa ao rawea tamnein te mwakuri n iraa.
- Kabonganai bwain rokanan kombiuta i aon desktops, mitiin ao laptops ni kabane.
- Kawakinna te bwai n tiriai ae e botau ma te bwai n mwakuri aika a maiu man te iti, irarikin am kombiuta.
- Tara raoi aron karenakoan bwaokin am bwai ni mwakuri,bwa e kona ni kaotia ae iai am bwai aika a boou.
- Reitaki ma ana kambwana am insurance ke tia mwakuri n te crime prevention n am tabo ibukin te buoka ae e raka ibukin kamanoam.
Taan kawara am bitineti:
- Taratara raoi ngkana ko anga te kariaia ibukin te rin nakoia iruwa, ao raonia ngkana e angaraoi.
- Tuoia raoi taan mwakuri aika a tangoaki ao taan ibuobuoki.
- Totokoa te rin ni nnen bwaai aika a kakawaki n aron server rooms ke mwiin ana records te HR.
- Kaungaia taan mwakuri bwa a na ninikoria n kaotinakoia aomata n raka man taian ruu aika a kakawaki.
Buokaia taan kabonganai laptop, tablet ao smartphones
- A riai taan mwakuri ni kawakina raoi aia bwai n itoman n taainako. Ngkana e katukaki – te katoto inanon ruun te utero ke te tabo ni bowi – a riai n karauaki ni karabaki ke n rokanaki. A riai naba ni uouoti n aia baeki are a na uotia i aon te wanikiba ke te bwati.
- A riai n aki katukaki laptops, tablets ao smartphones i aon kaintekatekan te kaa. E ngae ngkana e mena te tia kabuti kaa inanon te kaa, a bon kakai rotaki bwai n itoman aikai ngkana e tei te kaa (te katoto, inanon ana tai n tei n te car park ke n tauran te traffic.
- A riai ni karaoa aia kabanea ni kona taan mwakuri n aki kaoti aia tablets ao smartphones ngkana a nakonako wa e a kerake mwaitin te anai bwai, n tabetai e kona ni karekea te physical violence (te mwakuri n ioawa n aron orean te aomata)
- Taraia raoi am taan mwakuri bwa a kabonganai baeki aika iai nangoaia ibukin nnen aia laptops ao tablets.
- A mwaiti laptops aika a uruaki imwin bwakaia.
- Servers & IT infrastructure
- Kawakini bwain te servers ao networks n te ruu ae e roka ao taua mwin te roko iai.
- A kona server ao networking racks ao cabinets ni kawakinaki n rokaia ae tatannako.
- Kamatei ana ports te network aika a aikoa kabonganaaki
- Taui mwin bwai ni mwakuri n totokoi kanganga aika a kona n riki n aron te urarake, te ieka ao te kimoa.
- Kawakina te bwai n tiriai ae e botau ma bwaai n mwakuri aika a maiu man te iti, irarikin am IT equipment.
Mwin katotongan taian records
- Kabonganai filing cabinets aika kona n rokanaki
- Kateimatoa te tua ae e matoa ibukin kamaunaan bwaai
- Katea te tua ae te ‘clear desk’ bwa a aonga taan mwakuri n rokani beebwa aika a kakawaki ngkana a aki kabonganai ibukin te mwakuri.
- Kaungaia aomata bwa a na anai aia beebwa man taian printers, faxes, photocopiers ao bwai n itoman aika a = mwaiti bonganaia n te tai ae waekoa. Ngkana e angaraoi, kabongana te secure print feature.
Bwai ni mwakuri aika a kimoaki ke a bua
- Ngkana ko a ataia bwa iai passwords aika a kawakinaki inanon te document i aon te kombiuta ke te laptop aika a kimoaki ke a bua, ke tiku iaon ana tick box te website ae kangai ‘uringa te password aei’ taraia raoi bwa ko ibita am passwords n te tai ae e waekoa imwin kimoakin ke buan am bwai.
- Ribotinna nakoia bureitiman ao karekea nambwan te ribooti ibukin tauan mwiina ao karaoan te kobomwi.
Kauarerekea te kanganga man te kimoa ke buan te bwai
- Taui mwiin aia serial number bwaai n IT ni kabane ibukin buokan karaoan te ribooti ngkana a kimoaki.
- Karaoa te security mark i aoia kombiuta ao bwaai riki tabeua aika a bobuaka.
- Kawakini katoton tamnein bwaai ni mwakuri ni kabane ao rokani n te tabo ae e mano.
- Ko na riai n aki kawakini passwords i aon taian kombiuta.
- Taraia raoi bwa iai te kabomwi ibukin bwain kombuita.
- Karaoa te backup ibukin taian data (noora Backups ibukin rongorongo riki tabeua)